ANTWERPEN-Het eerste jaar na de heropening van het KMSKA zag men niet minder dan 630.000 bezoekers binnentreden in de Leopold de Waelplaats 1. Nu het museum terug internationaal op de kaart staat is ook het moment aangebroken voor een eerste unieke expo. Dit eerste project met topwerken van over de hele wereld gaat voor kwaliteit en beleving. Onder de naam Krasse Koppen, toont men de ontwikkeling van een genre in de schilderkunst dat zijn piek kende in de 17e eeuw. In het vakjargon had men het over DE Tronie, een oud woord voor gezicht.
De Oude Meesters waren vertellers. Ze schilderden verhalen en daarom waren ze gefascineerd door gezichten. Die brengen de verhalen tot leven en maken duidelijk hoe personages zich voelen en wat ze willen. Ze gebruikten anonieme modellen, karakterkoppen en buitengewone gezichten. In de 16e eeuw en vooral de eeuw erna weekten de kunstenaars het gezicht of hoofd los uit de context van Bijbelse en mythologische taferelen. Om ze afzonderlijk en in al hun glorie te tonen. Om ermee te spelen, het te bestuderen, te voorzien van kostuums en gekke bekken.
Krasse Koppen gaat niet over portretten, vooral niet over portretten, eigenlijk. Mensen als Rubens, Vermeer of Rembrandt gebruikten op eigen initiatief anonieme modellen voor hun creatieve experimenten. Mensen die we niet hoeven te herkennen. Die vrijwillig hun portretrecht afstonden zonder naamsvermelding te wensen. Heel gewone mensen, mensen zoals jij en ik.
Dürer bv. bestudeerde gezichten ijverig en behandelde ze ook in zijn boek over de proporties van het menselijk lichaam.
Da Vinci ging op zoek naar mensen om te tekenen in de achterbuurten van Milaan.
Kunstenaars bestudeerden gezichten in hun ateliers. Ze tekenden en schilderden uiteenlopende types naar levend model. Zo ontstond een archief van gezichten. Die studies gebruikten de schilders in composities met meerdere figuren die ze vaak samen met hun medewerkers uitvoerden. Medewerkers konden ze als voorbeeld gebruiken om bepaalde gezichten in een opdracht te verwerken. Hoofdstudies werden vaak hergebruikt. In enkele compilatietekeningen gaven Rubens en zijn medewerkers een overzicht van de hoofdstudies uit het atelier die in omloop waren. Dit is een zeer interessant onderzoeksmateriaal. Aanvankelijk waren het bij Rubens louter olieschetsen van hoofden, later werden ze vaak door hem en andere schilders verwerkt tot volwaardige kunstwerken. Rubens is hier trouwens in deze expo met de meeste werken vertegenwoordigd.
Soms vind je dezelfde kop bij twee verschillende meesters. Bij Jordaens en Rubens kom je zo dezelfde vrouw tegen. Wie was zij? Misschien de kuisvrouw of de kokkin?
Voor Krasse Koppen bracht het KMSKA liefst 76 Belgische en internationale topstukken samen. Ze komen uit de meest uiteenlopende en prestigieuze musea: van het Louvre, National Gallery London, Prado tot het J. Paul Getty Museum en The National Gallery of Ireland. Deze laatste is medeorganisator en zij zullen de expo begin 2024 overnemen. Ook vinden we werken terug uit privé collecties.
De expo is opgebouwd via vijf thema’s. Een Prelude die start in de 15e eeuw met onder meer Bosch en Dürer. Verder kom je nog Studiehoofden, Hoofddeksels en Gekostumeerd, Expressie en Licht en Schaduw tegen.
Een gezicht kan spreken zonder woorden. Met zijn 42 spieren kan het gevoelens uitdrukken, soms erg subtiel. Een geeuw is misschien wel de meest aanstekelijke uitdrukking van allemaal.
Conclusie: Gezichtsuitdrukkingen zijn besmettelijk!
In de expo ook een werk van Michaelena Wautier. Zij is de enige vrouwelijke kunstenaar in de tentoonstelling. Het was voor vrouwen lange tijd moeilijk om een loopbaan als kunstenaar op te bouwen. Ze konden enkel in de leer gaan bij familie en mochten geen meester worden in de gilde. Zij kwam uit het Brusselse en schilderde in de 17e eeuw “ Hoofdstudie van een jongeman”.
Ook een aangename ontdekking is de 17e- -eeuwse Michael Sweerts, een Brusselaar die naar Rome uitweek en hier onder de radar bleef. Hij schilderde in een meer ingetogen stijl vrouwenfiguren in een diffuus licht. Geen enkel Belgisch museum heeft een werk van hem. We vinden hem vooral in de Verenigde Staten, waar hij als het ware ontdekt werd.
Stop zeker even bij “ The Ugly Duchess” van Quinten Massijs. Hier is de menselijke expressie uitgedrukt met een karikaturale snuit, samen met een gerimpelde boezem en ouderwetse kledij.
Licht was essentieel binnen de Schilderkunst van de Oude Meesters. Hier komen twee artistieke interesses samen, licht en gezicht. Licht en schaduw kunnen delen van het gezicht in de kijker zetten of net verstoppen. Schilders kozen voor sterke contrasten of juist voor een diffuus licht met eindeloze nuances tussen licht en donker. Zo kom je op het einde van de expo bij de meester van het licht zelf: Vermeer met zijn Meisje met de rode hoed. Hier komen alle elementen samen die typisch zijn voor het genre, gelaatsexpressie, het hoofddeksel en natuurlijk de inval van het licht.
Buiten de schilderijen is er ook wat interactief te doen. Kan je een hoofdstudie tekenen van jezelf? Je kan je ook even kunstenaar wanen door zelf een digitaal tronie te maken. Of ga onder de bijzondere hoofddeksels staan. Een hoofd zegt nog meer met een hoofddeksel aan. Persoonlijkheid, beroep, uitstraling. Dit vinden we ook bij verschillende schilderijen op de expo terug.
De tentoonstelling loopt van 20 oktober 2023 tot en met 21 januari 2024.
De plechtige opening gebeurde door Vlaams Minister-President Jan Jambon en Gedeputeerde Provincie Antwerpen Luk Lemmens. Deze is trouwens voorzitter van KMSKA.
Er is een audiogids en een uitgebreide catalogus.
Een ticket voor de expo geeft ook toegang tot de vaste collectie.
Tekst: Gust Charrin. Foto’s: Gust Charrin en Ronny Mullens.