Eén tentoonstelling, drie locaties
De tentoonstelling ‘Kinderen van de zorg’ belicht de weinig gekende zes eeuwen oude Antwerpse geschiedenis van de opvang van wezen, vondelingen en andere kwetsbare kinderen in zijn voormalige locaties: het Maagdenhuis, het Vondelingenhuis en het Knechtjeshuis in zijn huidige invulling: het museum Maagdenhuis, aan de Lange Gasthuisstraat 33, Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) aan de Nationalestraat 155, UAntwerpen, thuishaven voor toekomstige productontwikkelaars aan de Paardenmarkt 155.
Laatste Oordeel
Het Laatste Oordeel, onbekende Antwerpse meester
Van heel vroeg werden de gelovige christenen vanuit het evangelie aangespoord de lijdende medemens te helpen. In de 15de-eeuwse zaal van het “Maagdenhuis” beeldt een ‘Anoniem’ 15de-eeuws kunstenaar met zijn ‘Laatste Oordeel’ dit zeer didactisch uit. Het werk verbeeldt de 7 hoofdzonden en de 7 werken van barmhartigheid: de hongerigen spijzen, de dorstigen laven, de naakten kleden, de vreemdelingen herbergen, de zieken bezoeken, de gevangenen verlossen en de doden begraven. Door de zeven hoofdzonden er naast te schilderen – hovaardigheid, gierigheid, onkuisheid, nijd, gulzigheid, gramschap en traagheid – wijst hij de rijken op hun plicht de armen te helpen en verspilling te vermijden.
Rond 1350 besloot de rijke Duitse koopman Hendrik Sudeman om voor arme vrouwen en weesmeisjes een tehuis in te richten. Hij kocht gronden van het Sint-Elisabethgasthuis en stichtte er het “Vrouwkenshuys”.
Tafels van de Heilige Geest
De liefdadigheid werd in de Middeleeuwen georganiseerd vanuit de parochie door de Tafels van de Heilige Geest. Deze werden bestuurd en bediend door leken, de Heilige Geestmeesters die aalmoezen en giften van alle aard inzamelden. In 1540 smelten alle parochies en liefdadigheidsdiensten samen en komen onder de verantwoordelijkheid van aalmoezeniers. Naast het verstrekken van brood, wijn, bier en kleding voor de zieken en armen zorgden de aalmoezeniers ook voor het plaatsen van wezen, vondelingen en verlaten kinderen. Het “Vrouwkenshuys” werd uitgebreid ten behoeve van weesmeisjes tot ‘Maagdenhuis’. Voor de jongens werd het “Knechtjeshuis” aan de Paardenmarkt gebouwd. De kinderen droegen in de weeshuizen uniformen. Men onderwees de moedertaal, Frans en rekenen. De meisjes leerden kantklossen en naaien, de jongens een ambacht. Soms werden ze uitbesteed, de jongens bij landbouwers, de meisjes bij burgers in de stad. Vondelingen, wezen en verlaten kinderen werden in afwachting van een definitieve plaatsing opgenomen in het ‘Vondelingenhuis’ in de Rochusstraat.
Het Maagdenhuis
De toegangspoort en de kapel van het museum dateren van het midden van de 16de eeuw. De rest van het gebouw valt te situeren tussen 1634 en 1635. De kunstcollectie is op het gelijkvloers ondergebracht waaronder zeldzame papkommen in Antwerps plateel en werk van Antoon van Dyck, Jacob Jordaens en Otto van Veen.
Maagdenhuis foto FvD
In de expo ’Kinderen van de zorg’ wordt voornamelijk het leven en de werkzaamheden van de ‘jonge en schaemele maegdeckens’ uitvoerig belicht.
Sfeerbeeld van ‘Kinderen van de Zorg’ in Maagdenhuis, foto FvD
Speciale aandacht wordt besteed rond het 17de-eeuwse eiken beeld van “Houten Clara”, de beeltenis van een weesmeisje. Hendrik Conscience, die ooit conservator van het museum Maagdenhuis was, schreef er een (fictief) emotioneel verhaal over. De aalmoezeniers en Heilige-Geestmeesters verdwenen met het Franse bewind. In de plaats kwamen de Burgerlijke Godshuizen en het Weldadigheidsbureel. Deze zullen blijven bestaan tot zij ingevolge een nieuwe wet in 1925 samensmolten tot Commissie van Openbare Onderstand om uiteindelijk in 1967 omgevormd te worden tot Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn. Het OCMW onderscheidt zich van het COO doordat begrippen zoals ‘onderstand’ en ‘behoeftigheid’ worden vervangen door ‘dienstverlening’.
Houten Clara, onbekende meester, Maagdenhuis Antwerpen
Het Knechtjeshuis
Aan de Paardenmarkt vind je het Knechtjeshuis. Achter deze monumentale gevel bevindt zich een mooie binnentuin en de prachtig gerenoveerde nijverheidsschool
Het Knechtjeshuis werd in 1558 gesticht door Johanna Van Schoonbeke, zus van Gilbert Van Schoonbeke, voor honderd arme weesjongens, ten einde er een stiel te leren en niet langer meer op straat te moeten bedelen. Op het einde van de 19de eeuw verhuist het Knechtjeshuis naar het nieuwe Jongensweeshuis in de Durletstraat, en wordt er een Stedelijke Nijverheidsschool ingericht.
In 2013 doet de Universiteit Antwerpen er zijn intrede. In 2019 wordt de site grondig gerenoveerd en op 6 oktober 2023 plechtig geopend. Heden is er de faculteit ontwerpwetenschappen gevestigd.
Binnenpplaats van het Knechtjeshuis einde 19de eeuw. Archief OCMW Antwerpen
Vondelingenhuis
Op de hoek van de Nationalestraat en de Sint-Rochusstraat, waar nu het monumentale art-decogebouw van het Instituut voor Tropische Geneeskunde staat, was ooit het Vondelingenhuis.
Reeds in de 14de eeuw ontstond het Sint-Rochus- gasthuis, aan de Sint-Rochusstraat en de Boeksteeg (Nationalestraat). Het bestond uit enkele pesthuisjes aan de Sint–Rochuskapel, ter ere van de beschermheilige van de pestlijders. Omstreeks 1520 bouwden de aalmoezeniers er een Dolhuys of Zinnelozenhuis. In 1531-32 volgde het Vondelingehuis.
De voorgevel van het Vondelingehuis © FelixArchief Antwerpen
Het te vinden leggen was wettelijk verboden. Toch werden er borelingen achter gelaten in portalen van kerken of huizen van welgestelde mensen of op ‘plaatsen met veel begankenis’.
Gedurende de Franse overheersing (1812) werd er een “schuif” geïnstalleerd (tot 1860), waardoor het te vinden leggen werd gelegaliseerd. Soms bracht men tekens aan op de vondeling onder de vorm van onregelmatig geknipte kaarten waarbij één deel bij de vondeling werd gelegd, het andere deel behield de moeder in afwachting van betere tijden.
Vondelingenschuif van de Sint Rochusstraat – na de sluiting van het Vondelingenhuis in 1860. © Felixarchief Antwerpen, Inventarisnr. GP#912
Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG)
Instituut voor Tropische Geneeskunde trappehal met schilderijen van Alard L’Olivier, foto ITG
Het hoofdgebouw is een art-decoparel uit 1933. Hier bevinden zich de onderzoeksafdeling, het ziekenhuis en de algemene diensten. Al bij binnenkomst in de hal ervaart u de typische art-decostijl: het hoge plafond, de brede trappen in zwart en grijs marmer, en de sober versierde witkoperen trapleuningen. Aan de wanden hangen prachtige schilderijen van de hand van Fernand Allard. Deze kunstwerken werden gemaakt voor de wereldtentoonstelling van 1930 in Antwerpen en vonden daarna hun plaats in het Instituut voor Tropische Geneeskunde.
Het ITG, in de volksmond spreekt men van het Tropisch Instituut, is wereldwijd vermaard om zijn onderzoek naar hiv, malaria, tuberculose en “verwaarloosde tropische ziekten”. Naast het wetenschappelijk onderzoek geeft het ITG ook reisadvies, verzorgt het vaccinaties voor reizigers en behandelt het mensen die in België aan een tropische ziekte (inclusief aids) lijden.
Op de plaats waar nu het ITG staat, stond vroeger het Vondelingenhuis. Tot op het einde van de 19e eeuw lieten jonge moeders hier hun pasgeborenen achter in een vondelingenschuif. Wat we vandaag weten over de eerste duizend dagen in een kinderleven staat in sterk contrast met het leven van de vondelingen uit het verleden. In het uitzonderlijk goed bewaarde art-decogebouw van het ITG wordt het boeiende verhaal van de gezondheids- zorg uit het verleden getoond.
Publicatie
‘Kinderen van de zorg. Zes eeuwen stedelijke jeugdzorg’ van auteurs Dirk Luyten, Erik Zwysen en Sietske Van den Wyngaert, uitgeverij Garant. Het boek brengt een vergeten sociale geschiedenis opnieuw tot leven: de Antwerpse opvang van wezen, vondelingen en andere kwetsbare kinderen doorheen de eeuwen.
Kinderen van de zorg. Zes eeuwen, drie locaties, één verhaal nog tot 7 januari 2024,
te Antwerpen:
Maagdenhuis, Lange Gasthuisstraat 33, open weekdagen van 10 tot 17 uur, gesloten op ma- & feestdag.
Knechtjeshuis, UA, Paardenmarkt 94, open op weekdagen van 10 tot 17 uur, gesloten kerstvakantie.
Vondelingenhuis, ITG, Nationalestraat 155, open op weekdagen van 10 tot 17 uur, eerste zondag maand.
Frank Van Dessel