Elk jaar stijgt het aantal deelnemers aan de ‘Verkiezing van de Vogel van het Jaar’ en daar kunnen we bij Vogelbescherming Vlaanderen alleen maar blij om zijn. Deze laagdrempelige activiteit is immers een van de manieren om het grote publiek te betrekken bij het werk dat onze vereniging doet, maar het is ook een instrument om mensen respect voor wilde vogels bij te brengen en hen te stimuleren wat vaker naar vogels te gaan kijken. Door elk jaar twaalf vogelsoorten verkiesbaar te stellen, hopen we dat steeds meer mensen oog zullen hebben voor alles wat veren heeft en in onze natuur rondvliegt. Ondertussen zoeken we naar extra kanalen om de verkiezing van de Vogel van het Jaar nóg breder bekend te maken. In 2017 brachten 3945 mensen hun stem uit, nu waren het er 4842; dat zijn er dus 897 meer. Nog tot en met 31 december is de merel ‘Vogel van het Jaar 2018’. Met 686 stemmen achter zijn naam hield de merel de ‘concurrentie’ ruim achter zich. Ook nu is de voorsprong van de winnaar op de verliezers groot: de winnaar kreeg 953 kiezers achter zich, de tweede 635 en de derde 546. Maar kom, genoeg
“blablabla”. Het is tijd om de Top 3 bekend te maken.
Goud
Al na enkele weken werd duidelijk dat de steenuil (Athene noctua) een uitstekend resultaat zou neerzetten. Uilen hebben immers altijd al tot onze verbeelding gesproken. Bovendien is de steenuil de bekendste ‘kleine’ uil van Europa. Bij de oude Grieken gold hij als de ‘Vogel der wijsheid’ en als zinnebeeld van de godin Athene, wat we ook in de wetenschappelijke naam terugvinden (Nachtelijke Athene). In het agrarische cultuurlandschap leeft de steenuil al vele eeuwen in de nabijheid van mensen, een beetje als onderhuurder in gebouwen als schuren, kapellen, veestallen en wijnkelders, waar de Nederlandse naam steenuil op duidt. De steenuil kaapte 953 stemmen weg.
De steenuil is ook een van de ‘leukste’ uilen, vooral vanwege zijn grappige gedrag. Wanneer hij met zijn felgele ogen nieuwsgierig uit zijn slaaphol kijkt of wanneer hij zijn opwinding laat blijken door druk te roepen en karakteristiek op en neer te wippen, is hij net een kleine kobold. Hoog opgericht – de zogenaamde gestrekte fixeerhouding – drukt hij zich plotseling bijna horizontaal op de grond om daarna weer even snel omhoog te veren. Steenuilen zijn overwegend in de schemering en ’s nachts actief, maar kunnen ook regelmatig overdag aan het werk gezien worden. Doorgaans verlaten ze hun roestplaats ongeveer 15 tot 35 minuten na zonsondergang. In de wintermaanden worden de steenuilen meestal vroeger actief en in de broedtijd verschuift het begin van de activiteit steeds meer naar overdag.
Steenuilen zijn krachtige jagers, vanaf uitkijkposten en op de grond, met een breed voedselspectrum en een voorkeur voor kleine tot middelgrote, op de grond levende dieren. Ze zoeken hun prooi overwegend op het zicht, maar reageren alert op geritsel. Voor een beter zicht speurt de steenuil de omgeving af met verticaal gestrekt lichaam, wisselt voortdurend – rennend, lopend of huppelend – van standplaats en rent op de prooi toe. Regenwormen worden krachtig uit de grond getrokken, waarbij de steenuil eventueel kracht zet met het lichaam en de vleugels. Afhankelijk van de mate van zichtbaarheid van de prooidieren in de vegetatie heeft de steenuil in open terrein een duidelijke voorkeur voor jagen op de grond, terwijl hij in een opgeschoten vegetatie hogere uitkijkposten gebruikt, in extreme gevallen ook omhoog springt en kort bidt boven een vermeende prooi.
Zilver
De grote bonte specht (Dendrocopos major) is omwille van zijn zwart-wit-rood verenpak altijd al een populaire vogel geweest. Het feit dat hij zijn favoriete leefgebied (aaneengesloten naald- en loofhoutbossen) heeft uitgebreid naar onze tuinen, parken en zelfs stadscentra is daar niet vreemd aan. Hij wordt ook steeds 
frequenter op de voederplaatsen in onze tuinen opgemerkt waar hij met zijn stevige snavel inhakt op vetbollen en pindacakés, op zoek naar onder meer zaden, zonnebloempitten en gedroogde insecten. De winter levert meestal geen ingrijpende problemen op aangezien de soort een veelzijdig voedselpakket heeft en onder andere veel foerageert op het zaad van de bijna altijd wel bereikbare dennenkegels.
In deze editie van de ‘Verkiezing van de Vogel van het Jaar’ eindigde hij verdienstelijk op de tweede plaats met 635 voorkeurstemmen achter zijn naam. Bekend maakt dus écht wel bemind. Het belangrijkste werktuig van de grote bonte specht is natuurlijk de snavel. Die is voorzien van een stevige hoornschede die op zijn beurt door ‘lijsten’ versterkt wordt. De snaveltop is beitelvormig en zeer hard. Hij wordt gebruikt om een nestholte in een boomstam uit te hakken, om voedsel te bemachtigen in de grond of tussen boomschors, om een partner aan te trekken door ritmisch te roffelen op een voorwerp met een goede klankkleur of om dennen- en sparrenkegels te bewerken in een zorgvuldig uitgekozen ‘smidse’.
Het is evident dat dergelijk gebruik van de snavel een effectieve bescherming van schedel en hersenen veronderstelt, evenals schokdempende structuren in de overige organen. De beenderen van de schedel – vooral dan het voorhoofdsbeen – zijn dikker en zwaarder dan die van andere vogels. Het voorhoofdsbeen boven de bovensnavel is zelfs met extra beenspalkjes versterkt en enkele schedelspieren die aan de snavel en het kaakgewricht zijn vastgehecht zijn zo sterk ontwikkeld dat ze de harde stoot bij de snavelslag op het juiste moment verend kunnen opvangen. De neusgaten zijn bedekt met kleine borstelige haartjes die beletten dat houtstof of sporen van zwammen en schimmels in de neusholte terechtkomen. Zo kan de specht geen infecties van de luchtwegen oplopen.
Brons
Met 546 stemmen achter zijn naam is de goudhaan (Regulus regulus) gestrand op de derde plaats. Het kleinste vogeltje van Europa wordt in Vlaanderen dus niet over het hoofd gezien, integendeel. Goudhanen komen bovendien ook in bijna alle Europese landen voor, met uitzondering van IJsland en Portugal. De hoogste aantallen en dichtheden worden genoteerd in Scandinavië, Duitsland en de Alpenlanden. Scandinavië herbergt meer dan 70% van de totale Europese populatie. Deze hoge aantallen reflecteren duidelijk de voorkeur van dit minuscule vogeltje voor allerlei soorten naaldhout, maar vooral voor sparrenbossen waar maximale dichtheden tot 114 broedparen per vierkante kilometer worden bereikt.
De meest noordelijk broedende populaties trekken weg. Meer naar het zuiden toe, te beginnen in Zuid-Scandinavië, neemt het aandeel standvogels toe. Zo overwinteren de Nederlandse en Belgische broedvogels vermoedelijk grotendeels in eigen land. Er vindt bij ons doortrek plaats van goudhanen die op weg zijn naar Groot-Brittannië, Spanje en Frankrijk. De trekintensiteit kan jaarlijks sterk verschillen. Belangrijke trek treedt doorgaans op wanneer er na een zachte winter en/of een goed broedseizoen zeer veel goudhanen zijn. Een abrupte koude-inval in de herfst kan de vogeltjes massaal op de wieken doen gaan.
In de winter houden goudhanen zich doorgaans op in groepen die vermoedelijk een winterterritorium hebben dat wel enkele hectaren groot kan zijn. In deze periode heeft het kleine vogeltje het bijzonder moeilijk. Iedere dag moet het zijn eigen gewicht aan voedsel consumeren. Het besteedt dan ook zo’n 90% van de daglichtperiode aan foerageren. Wanneer het voedsel, dat vooral uit kleine spinnetjes bestaat, onbereikbaar wordt door sneeuw en ijzel, kan het bij lage temperaturen sterk stijgende warmteverlies niet meer worden gecompenseerd. In strenge winters treedt dan ook massale sterfte onder de goudhanen op.
Extra aandacht
Er zijn vele redenen waarom de meeste deelnemers aan de ‘Verkiezing van de Vogel van het Jaar’ voor de steenuil hebben gekozen, maar de meest voor de hand liggende is toch wel de hoge aaibaarheidsfactor van dit uiltje. Het is vanzelfsprekend dat Vogelbescherming Vlaanderen in 2019 veel aandacht zal schenken aan deze winnaar. En omdat steenuilen dankbaar gebruikmaken van kunstmatige broedgelegenheid in de vorm van nestkasten, zal onze vereniging een plan uitwerken om deze soort op dat vlak een handje te helpen.
Foto’s: © Hugo Willocx / www.vogelbescherming.be