Al zeventien partners zetten hun handtekening onder het ‘Project- en actieplan Groot Schijn’. Het doel is drieledig: de waterkwaliteit en de structuur van de rivier zelf verbeteren, de riviervallei uitbouwen tot een landschappelijke corridor en een klimaatbuffer, en de bewoners van de riviervallei weer betrekken bij ‘hun’ Schijn. Het initiatief voor het Integraal Project ligt niet toevallig bij drie belangrijke spelers die nu al actief zijn in de Schijnvallei: het gebiedsprogramma Groen Kruis van de provincie Antwerpen, het Bekkensecretariaat Benedenscheldebekken en het Regionaal Landschap de Voorkempen.
“Met gebiedsprogramma Groen Kruis zijn we sinds een tweetal jaar bezig om van de Schijnvallei een klimaatbuffer en een groene corridor te maken. Zo kunnen dieren veilig migreren tussen de open-ruimtegebieden en vinden bewoners laagdrempelige recreatiemogelijkheden”, vertelt gedeputeerde Luk Lemmens. “Ook het Bekkensecretariaat Benedenscheldebekken werkt binnen het Vlaamse stroomgebiedbeheerplan aan een ambitieus plan om het Schijn en haar zijbeken gezonder te maken, uitdroging tegen te gaan en het overstromingsrisico te beperken. Een samenwerking tussen Groen Kruis en het Bekkensecretariaat was dan de logische stap. Ook Regionaal Landschap de Voorkempen maakt deel uit van het kernteam.”
In die samenwerking focust Groen Kruis op de natuur in de vallei, terwijl het Bekkensecretariaat zich richt op het verbeteren van de kwaliteit van het water en van de rivierstructuur. Regionaal Landschap de Voorkempen werkt aan het versterken van het landschap, via onder meer natuur en erfgoed, en in samenwerking met de mensen die er wonen. Ook andere partners en organisaties, zoals Natuurpunt, zetten zich in voor het valleiherstel.
Van ‘levendigh soet’ water tot vieze smurrie – en terug
Ruim vierhonderd jaar was het Groot Schijn dé drinkwaterleiding voor stad Antwerpen. Het water van de Schelde is te brak om te drinken, en het netwerk van vlieten en ruien in de stad zelf geraakte steeds meer vervuild. In 1462 gaf Filips de Goede, hertog van Bourgondië, de stad de toelating om een vaart te graven (de intussen verdwenen Herentalse vaart), een aftakking van het Groot Schijn die via een doorgang in de stadsomwalling tot in de binnenstad stroomde. Zo konden de sinjoren genieten van schoon water. Ook de vele brouwerijen waren gretige afnemers van het ‘levendigh soet’ water van het Schijn.
In de negentiende en zeker in de twintigste eeuw nam de reputatie van het Schijn een onfrisse duik. De rivier stond bekend als open riool. Steeds meer afvalwater van huishoudens en landbouw kwam in de rivier terecht. Vooral de benedenloop in Wommelgem, Wijnegem en Deurne kreeg vanuit de sterk verontreinigde zijbeken veel vuiligheid te slikken.
De waterkwaliteit is er de voorbije jaren gelukkig wel weer op vooruit gegaan, dankzij nieuwe waterzuiveringsinstallaties en rioleringen.
“De Vlaamse Milieumaatschappij investeerde recent nog via Aquafin in enkele grote investeringen, zoals de collector Ranst-Wommelgem fase 2 en de nabehandeling van het rioolwaterzuiveringsstation van Boechout”, zegt planningsverantwoordelijke Sandra Franck van het bekkensecretariaat Benedenscheldebekken “Zo zien we sinds enkele jaren terug weidebeekjuffers op meerdere locaties in het Schijn en een aantal zijlopen. Een enorm verschil met de jaren 70. Maar we willen nog een stap verder gaan. Door de structuur van het Schijn te herstellen, zal ze zichzelf beter reinigen. We hopen op termijn de otter weer te verwelkomen in de Schijnvallei. Dat zou een enorme opsteker zijn voor de natuur in de omgeving. We volgen de waterkwaliteit van dichtbij op.”
Het Schijn als buffer voor klimaatverandering
Eeuwenlang gebruikten de bewoners de waterrijke gronden naast het Schijn als weide en hooiland. Hun akkers legden ze hoger op de valleihelling aan, waardoor het niet nodig was om de oevers te bewerken of de rivier recht te trekken. Zeker in de bovenloop herken je ook nu nog dat meer natuurlijke, meanderende karakter van de rivier. Dichter bij Antwerpen is de situatie anders. Daar kwam na verloop van tijd meer industrie en bedrijvigheid, waardoor de waterkwaliteit daalde en waarvoor het Schijn rechtgetrokken, omgelegd of overwelfd werd. Op vele plekken nabij de stad is de rivier intussen niet langer zichtbaar.
Ook het valleilandschap rondom de rivier is sterk veranderd. Veel van de vroegere, natuurlijke perceelsgrenzen zoals grachtjes, knotwilgen en houtkanten zijn verdwenen. Op meerdere plekken langs het Schijn ontstonden vuilstorten. Door baggerwerken en oppompen van grondwater ligt het Schijn gemiddeld een halve meter dieper dan vroeger. Het gevolg is dat de oorspronkelijk natte valleigronden sterk uitgedroogd zijn. Op de plekken waar het Schijn is rechtgetrokken, lijdt de vallei nog meer onder de droogte. Een rechte rivier voert het water snel af, waardoor het geen kans meer krijgt om in te sijpelen.
“We weten dat riviervalleien een belangrijke rol spelen bij het voorkomen van wateroverlast én bij het bestrijden van droogte. Door ervoor te zorgen dat de Schijnvallei opnieuw meer water kan opnemen, slaan we twee vliegen in een klap. Dat water heeft dan ook nog eens een verkoelend effect op de omgeving en daar hebben we tijdens periodes van grote hitte allemaal deugd van”, verduidelijkt Luk Lemmens.
Gebiedsprogramma Groen Kruis heeft voor de Schijnvallei nog de bijkomende ambitie om barrières voor dieren zo veel mogelijk weg te werken. Het Schijn verbindt heel wat open-ruimtegebieden, zoals je op bovenstaande kaart ziet. Wanneer dieren tussen die open-ruimtegebieden migreren, botsen ze nu nog op heel wat hindernissen. Denk daarbij aan de Ruggeveldlaan in Deurne, of aan de Autolei (R11) op de grens van Deurne, Wijnegem en Wommelgem. Ook sommige privédomeinen vormen soms een barrière, bijvoorbeeld als ze volledig afgerasterd zijn. Groen Kruis wil in, over of onder al die hindernissen ecologische doorgangen voorzien. Als je daarin slaagt, heb je uiteindelijk een groot aaneengesloten gebied. Soorten als de heikikker, de poelsalamander, de bruine eikenpage, vleermuizen en de bever zijn daar zeker bij gebaat.
Ten slotte is het de bedoeling om de band tussen rivier en bewoners weer aan te halen. Zo wil kernpartner Regionaal Landschap de Voorkempen het cultuurhistorisch verhaal van de rivier en de vallei vertellen. Dat kan bijvoorbeeld in samenwerking met heemkundige kringen, natuurverenigingen en zo meer. Ook de recreatieve mogelijkheden van de vallei worden onder de loep genomen.
De zeventien partners die het Integraal Project hebben ondertekend, gaan nu samen aan de slag. “De ambities voor het Groot Schijn liggen écht hoog”, zegt minister Demir. “Tegen 2027 willen we de goede toestand van waterkwaliteit bereiken. Bovendien wordt nu al op meerdere locaties in de vallei investeringen gepland. Dat is ook wat we met de Blue Deal in heel Vlaanderen doen: zowel meer ruimte voor water, als meer kwaliteitsvol water. Een boodschap die ik in deze periode van hitte en droogte niet vaak genoeg kan herhalen. Intussen reiken we ook de hand naar bijkomende partners in het projectgebied. Want hoe meer schouders eronder worden gezet, hoe meer het Schijn binnenkort weer kan blinken.”
Plan: copyright: OpenStreetMap contributors, Microsoft, Facebook Inc and all its affiliates, Esri Community Map contributors, Map layer by Esri.
Foto: Vlaamse Milieumaatschappij