In het Felixatelier op het gelijkvloers van het FelixArchief opent vandaag de kleine maar bijzondere expo ‘Onder de Leien. Een gracht vol schatten.’ Deze expo toont de vondsten van de archeologische opgravingen aan de Kipdorpsite in Antwerpen. Deze konden al op veel belangstelling rekenen tijdens de succesvolle publieksdagen op de site zelf. De expo brengt daarnaast ook het verhaal achter de vondsten. Naast enkele topvondsten – waaronder een zwaard uit de periode van de Franse furie – zijn er ook tal van kleinere objecten die meer inzicht geven in het leven dat zich afspeelde rond de Kipdorppoort. De expo is vanaf 21 februari voor iedereen gratis toegankelijk van dinsdag tot vrijdag van 10 tot 16 uur.
Bij de heraanleg van de Noorderleien (2016-2019) vonden op verschillende locaties archeologische opgravingen plaats naar de resten van de Spaanse omwalling. Deze verdedigingsmuur rond de stad Antwerpen werd in de 16de eeuw aangelegd in opdracht van Keizer Karel. Vijf poorten gaven toegang tot de omwalde stad. Een van de poorten was de Kipdorppoort. Deze kon enkel bereikt worden via een brug over de gracht en werd beschermd door een hoge stadsmuur en een bastion met kazemat.
Tijdens de Noorderlijnwerken werd er in de ondergrond van de Kipdorpsite tot acht meter onder het maaiveld gegraven voor de bouw van de autotunnels. Al van bij het begin van de werken, werd er rekening mee gehouden dat de archeologische resten permanent zichtbaar moesten blijven. De openluchtsite werd geopend in december 2019.
Sluitstuk van deze grootse archeologische opgraving is de expo over de vondsten die de archeologen aantroffen in de gracht bij de Kipdorpbrug. Meer dan 10.000 vondsten werden er geteld. Een selectie van 150 bijzondere stukken wordt nu, met een expo in het FelixArchief, voorgesteld. De tentoonstelling is opgebouwd rond vier thema’s: ontmoet, spel, strijd en bouw.
De omgeving van de Kipdorppoort als spiegel van het dagelijks leven
Strijd
De Kipdorppoort was van groot strategisch belang voor de stad. Zowel Maarten van Rossum (1542) als de Franse hertog van Anjou (1583) probeerden via deze weg Antwerpen binnen te vallen. Een groot aantal militaire vondsten zoals kanonsballen uit steen en metaal, musketkogels, kruitmaten, muskethouders en verschillende steekwapens getuigen van hevig wapengekletter rondom de poort.
Burgemeester Bart De Wever: “De topvondst is toch wel het goed bewaarde zwaard met gebogen kling. Na een zorgvuldige restauratie tonen de mooie details opnieuw de kwaliteit van dit stuk wapentuig. Het was wellicht een luxewapen voor een militair van een hogere rang en dateert uit de late 16de eeuw. De kans is dus zeer groot dat dit bijzondere zwaard verloren ging tijdens het strijdgewoel van de Franse furie in 1583. De furie was een poging van de hertog van Anjou om de stad bij verrassing in te nemen. Hij liet met een list de Kipdorppoort openen, waarop zijn troepen de stad binnenstormden. Maar de Antwerpse burgers verzetten zich hevig en verdreven de Fransen uit de stad. Honderden Franse soldaten kwamen daarbij om en de Antwerpenaren gingen als helden de geschiedenisboeken in.”
Ontmoet
Dat Antwerpen een economische hotspot was is ook duidelijk zichtbaar in de vondsten. In de stad circuleerden veel in- en uitheemse munten en werden ook eigen munten geslagen. In de gracht vonden de archeologen naast munten ook veel rekenpenningen. Ze werden gebruikt om te rekenen en lijken uiterlijk sterk op munten.
Samen met het geld en de handelswaar vonden ook nieuwe ideeën gemakkelijk hun weg naar de Scheldestad. Propaganda voor nieuwe ideeën staat soms op de vondsten, zoals op pijpenkopjes, die in groten getale werden aangetroffen in de gracht. Een vondst die sterk tot de verbeelding spreekt is de alchemistenpenning uit de late 16de of 17de eeuw. Deze amulet met alchemistische tekens bleef bijzonder goed bewaard. Mogelijk werd ze gebruikt om de toekomst te voorspellen of had ze een geneeskrachtige werking. Op de voorzijde staan onder meer de vier elementen – water, lucht, vuur en aarde – en op de keerzijde de zon, de maan en vijf planeten. Een dergelijke vondst is uiterst zeldzaam.
Spel
Rond de Kipdorppoort gonsde het van de activiteiten. Gedurende 300 jaar gaf de poort aan burgers, kooplieden, boeren en reizigers toegang tot de stad. Voor de Antwerpenaren was de omwalling een ontmoetingsplaats en een aantrekkelijke publieke ruimte waar men even kon ontsnappen aan de drukte van de stad. Houten speelballen, speelschijfjes, dobbelstenen en muziekinstrumenten brengen een uitgebreid vrijetijdsleven in beeld. Een van de topvondsten is een prikslee, gemaakt van de onderkaak van een paard, waarmee kinderen in de winter over de bevroren gracht gleden.
Bouw
De expo zoomt ook in op de bouw en afbraak van de monumentale stadsomwalling. Het vestingwerk onderging in de loop van de eeuwen tal van aanpassingen volgens de veranderende inzichten van de vestingbouw. In de 19de eeuw hinderde de omwalling de stedelijke ontwikkeling en in 1865 werd de afbraak ingezet. Het afbraakmateriaal werd in de gracht gestort. In 1867 werden de Leien aangelegd en veranderde het stadsbeeld ingrijpend. In 2016 vonden hier opnieuw grote infrastructuurwerken plaats voor de aanleg van twee autotunnels en een nieuwe tramlijn richting het noorden van Antwerpen.
Burgemeester Bart De Wever: “Tot ieders grote verrassing kwamen de archeologen tijdens de opgravingen heel dicht bij de plaats waar enkele van de duizenden werklui in de 16de eeuw aan de slag waren om de stadsomwalling te realiseren. Op zeven meter diepte vonden ze onderaan de bastionmuren twee quasi intacte metserskuipen terug. Ze werden vermoedelijk gebruikt in de beginjaren van de bouw van het Kipdorpbastion (1545). Een dergelijke vondst werd nooit eerder in de Antwerpse bodem aangetroffen.”
Praktisch
De expo ‘Onder de Leien. Een gracht vol schatten.’ is gratis te bezoeken vanaf 21 februari in het Felixatelier voor archeologie in het FelixArchief. De expo is open van dinsdag tot en met vrijdag van 10 tot 16 uur. Alle informatie staat op https://www.antwerpenmorgen.be/projecten/felixatelier/over.
Foto’s: Lucid / www.antwerpen.be