Rusland kende nog lijfeigenen tot in de 19de eeuw
In 1861 werd door tsaar Alexander II het lijfeigenschap opgeheven. Dit betekende zeker niet dat de feodale tijd voor ongeveer 50 miljoen pachters eindigde. De gepachte gronden, toebehorende aan de grootgrondbezitters, werden aan de boeren verdeeld. De tsaar vergoedde dit aan de bezitters. De boeren dienden deze vergoeding, verspreid over een periode van 49 jaar, aan de tsaar jaarlijks terug te betalen. De meeste boeren waren echter niet in staat deze hoge schulden af te betalen en geraakten in moeilijkheden met een achteruit hinkelende landbouw als resultaat. Niet alleen onder de boeren breidde de onrust zich uit ook anarchistische bewegingen opposeerden tegen de tsaar.
In 1866 kwam het tot een aanslagpoging op tsaar Alexander II. In 1881 zal hij overlijden na een bomaanslag. Zijn zoon Alexander III kon noch door liberale, noch wrede maatregelen de oppositie bedaren. Hij deporteerde zijn tegenstanders dan maar naar de Siberische concentratiekampen. Ook Dostojefski, de beroemde schrijver werd veroordeeld tot vier jaar dwangarbeid in Siberië voor het bijwonen van een socialistische bijeenkomst
Hongersnoden, Lenin en de eerste revolutie
In de vroege jaren 90 van de 19de eeuw kende Rusland een verschrikkelijke hongersnood. Leo Tolstoi schreef over die ontberingen. Ondanks positieve noodacties nam het misnoegen van de bevolking toe. In 1899 vestigde Nikolej Lenin zich in Sint Petersburg. Ook hij was voor drie jaar naar Siberië gedeporteerd. Hij zou reeds een jaar later naar Duitsland uitwijken.
In 1898 werd de marxistische Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij, een revolutionaire communistische beweging, opgericht. Reeds in 1903 splitste deze zich in twee groepen: de Bolsjewieken (meerderheidsmannen), aanhangers van Lenin, en de Mensjewieken (minderheismannen). In 1912 zou Lenin definitief met de mensjowieken breken.
In 1905 kwam het tot een revolutie. Tsaar Nikolaas II deed een stap opzij, Rusland werd een constitutionele monarchie en de Staatsdoema werd ingericht. Van 1906 tot 1911 werden er door tsaar Nikolaas II belangrijke landbouwhervormingen doorgevoerd (Alexander III was in 1894 aan een natuurlijke dood gestorven). Toch braken er in de grote steden regelmatig stakingen en opstanden uit.
WOI en de Februari Revolutie in 1917.
1914 begin WOI. Ook Rusland wordt betrokken in de oorlog waarbij het leger enorme verliezen leed. Wanneer in 1916 Raspoetin wordt vermoord werd deze gebeurtenis opgevat als protest tegen de tsaar en zijn gevolg. De winter in1917 was ongewoon streng. Ten gevolge voedsel- 
en brandstoftekorten breken er stakingen en betogingen uit. Teneinde een grote protestbetoging in Sint Petersburg neer te slaan stuurde tsaar Niklaas II zijn leger de straat op. De soldaten keerde echter hun wapens naar de officieren. De Februari Revolutie was een feit. De Doema werd ontbonden, een nieuw comité aangesteld en de tsaar deed troonafstand.
Te midden van deze bijzonder politiek onrustige periode verscheen Lenin in Petrograd (de nieuwe naam voor St. Petersburg). Lenins streefdoel was het kapitalisme ten val te brengen, zoals beschreven door Marx en Engels in het Communistisch Manifest. De Bolsjewieken breidde zich uit over gans Rusland. Zij veroverden sleutelposities in het leger en in de sovjets (raden) van de dorpen, de industrie en het transportwezen. Jozef Stalin, redacteur van de Pravda, speelde hierbij een belangrijke rol, maar in alle stilte bouwde hij zijn machtspositie uit en zou in 1922 algemeen secretaris van de communistische partij worden.
Lenin behield het leiderschap, zijn rechterhand en schrijver Trotski werd tot voorzitter van het centraal comité gekozen.
Jiri Sozansky – Animatie van wraak
Oktoberrevolutie en de burgeroorlog
Lenin wilde te allen prijze een nieuwe Russische monarchie vermijden en liet de tsaar en zijn gezin op 16 juli 1917 vermoorden. In de nacht van 24 op 25 oktober 1917 pleegden de bolsjewieken onder leiding van Lenin een staatsgreep waarbij de zittende regering werd afgezet. Het centrale comité van de partij aanvaardde het programma van Lenin: het particuliere eigendomsrecht zou worden afgeschaft en onder de boeren en arbeiders verdeeld. De dictatuur werd uitgeroepen en de pers werd gecensureerd.
De aan de macht gekomen Bolsjewieken werden geconfronteerd met het Witte leger: anticommunistische troepen geleid door tsaristische generaals. Het Rode leger ontplooide zich tot bijzonder wreed geweld onder de mom van het communistisch manifest, dat een communistische samenleving slechts kan worden bereikt door de gewelddadige omverwerping van iedere tot dusverre bestaande maatschappelijke orde. Trotski zei zelfs dat alleen door wreedheid de oorlog kan worden gewonnen. Priesters, monniken, edelen, monarchisten en mensjewieken werden gemarteld en vermoord. Maar de Witten gedroegen zich alles behalve geweldloos. De Russische Burgeroorlog werd aan weerszijden bijzonder wreed uitgevochten en kostte mede door het uitbreken van hongersnoden en ziektes, aan ongeveer 15 miljoen Russen het leven.
De Stalin periode
In 1921 besloten de Bolsjewieken de teugels een weinig te lossen om de economie ademruimte te geven. Toch zou men onverminderd met de religieuzen en tegenstrevers van het Sovjetregime blijven afrekenen. Duizenden kerken werden leeggeplunderd, gesloten, herbestemd of vernietigd.
Na Lenins dood in 1924 zal na een machtstrijd Stalin de leiding van de partij overnemen. Trotski werd verbannen en uiteindelijk in Mexico vermoord. Stalins paranoia zou leiden tot de deportatie van 18 miljoen mensen tijdens het bestaan van de Goelagkampen (1918-1987) waaronder hooggeplaatste politieke ‘tegenstanders’, intellectuelen en kunstenaars.
Met 24 miljoen gesneuvelden kende de Sovet-Unie ook het grootste aantal slachtoffers van de geallieerden landen tijdens WOII.
Jiri Sozansky, Animatie van de wraak, ets.
John Heartfield zette de Nazi’s te kijk
Van 1933 tot 1938 verbleef John Heartfield in Praag. Hij had er een productieve tijd waarin hij bijna wekelijks voor de AIZ (Arbeiter Illustrierte Zeitung) fotomontages samenstelde. Zelfs in Praag vervolgden de nazi’s Heartfield. Op dringend verzoek van de Duitse ambassadeur liet de Tsjecho-Slowaakse politie enige van Heartfields werken uit tentoonstellingen in 1934 en 1936 en in 1937 wegnemen.
In 1966 was er een tentoonstelling van Heartfield te bezichtigen in Praag. Een tentoonstelling die een grote bewondering en indruk naliet in de toenmalige kunstwereld.
John Heartfield, ‘Neutralität? Ein festen Papier!
Praagse lente
In 1968 werd Alexander Dubcek benoemt tot eerste Partijsecretaris. Hij wilde het communisme een meer menselijk gelaat geven. Een vredelievende ‘Praagse Lente’ was geboren. Communistische partijcollega’s uit de andere Warschaulanden waren echter bijzonder ongerust met die voorzichtige vrijheden. Op de vraag van Leonid Brezjnef, de toenmalige president van de Sovjet-Unie om het harder communistische regime te herstellen antwoordde Dubcek met de Verklaring van Bratislava: de belofte om verzet tegen antisocialistische invloeden.
Op 20 augustus 1968, acht maanden na het ontstaan van de Praagse Lente’, noopten de opgeroepen verontrustte leden van het Warschaupact tot militaire actie. Russische, Bulgaarse, Hongaarse, Poolse tanks zullen toenmalige Tsjecho-Slowakije binnenvallen. Na de opstand, tegen het communistische regime, in het Poolse Poznan (26 juni 1956) en in het Hongaarse Budapest (23 oktober 1956) zal ook Praag de harde vuist van de communistische beweging mogen ondervinden.
Nog tot 1989 zullen de Sovjet legers in Tsjecho-Slowakije aanwezig blijven. De ‘Fluwelen Revolutie’ van 17 november tot 29 december 1989, een geweldloze politieke omwenteling, betekende het einde van het communistische regime in Tsjecho-Slowakije.
Vier dissidenten
Oldrich Kulhánek (26-02-1940 – 28 -01- 2013)
Oldrich Kulhánek stelt een lithografische vierdelige serie voor aan het brede publiek: ‘Portrait of the Secret Police Pig WhoSqueals On Me. Portrait of my informer (Portret van het geheime politievarken dat tegen me gilt, De aanklager)’, ‘Interrogation (Ondervraging)’, ‘Tribunal (Gerechtshof)’ en ‘Prison of Ruzynĕ (Prison)’.
Een aanklacht, een explosie van jarenlange onderdrukking en vernedering. Gedurfd werk. Niemand was op dit ogenblik zeker dat de broze vrijheid niet terug de kop zou ingedrukt worden. Vier werken waarmee Oldrich Kulhánek de ongerijmdheid en de idioterie van een totalitair regime aanklaagt.
Hij vereeuwigt het in stukken gereten gelaat van zijn ‘Informer’ een collage van impressies. Hij drukt zijn ondervraging af: “Wie is Hieronymus Bosch, wie is Hugo van der Goes, wie is Hans Memling, die jij in het kapitalistische westen bezoekt? Geef ons hun adressen. Waar en wanneer heb je hun ontmoet?”.
Vragen van de officier van politie. De absurdheid en de waanzin van een dictatuur ten top gedreven! Oldrich Kulhánek werd samen met zijn vriend en kunstenaar Jan Krejci voor verschillende misdaden tegen de Tsjechische staat veroordeeld.
Oldrich Kulhanek, Portrait of the Secret Police Pig, litho
Jan Krejci (13-06-1942 – † 01-01-2001)
De tentoongestelde werken van Jan Krejci werden in de jaren 70, na zijn veroordeling als dissident, gecreëerd. Het zijn expressionistische, nachtrnerrie-achtige visioenen, waarbij vooral agressie, moord en seksualiteit als schokkend wordt ervaren. Op het werk ‘’Dream’ zien we als basisfiguur een vrouwenhoofd. Hierbij symboliseert Krejci de twee uitersten in één lichaam, het oerbeginseI en eindterm te midden van een apocalyptisch oorlogstafereel.
Niet alleen de hoofden lichamen en ledematen, maar ook de meest uiteenlopende voorwerpen zoals wapens en voertuigen worden met een fotografisch aandoend realisme weergegeven en doen ons denken aan de persfotoqrafie van John Heartfield.
Jan Krejci, De droom, ets.
Jiri Sozansky (22- 06 -1946)
- Een kunstenaar zet een indringende installatie neer in de bibliotheek van Sarajevo. Hij roept de kunstenaars en studenten van Sarajevo op om medewerking. De tentoonstelling wordt wereldnieuws. Praktisch alle TV-stations zenden het uit. Kunstenaars die te midden van een kapotgeschoten en gedemoraliseerde omgeving nog moed en drang vinden, om zich als mens te manifesteren. De kunstenaar achter dit evenement is voormalig dissident en Tsjech Jiri Sozansky.
Uit zijn belevenissen in de Bosnische oorlog ontsproot de, hier tentoongestelde, vijfdelige reeks ‘Animatie van de wreedheid’. Verbijsterende werken, een reactie op de tragische toestanden van Sarajevo. Het zijn door angst en ellende verwrongen mensen. Als toeschouwer beleef je suggestief de beklemmende en overmeesterende verschrikking van de oor1og, het resultaat van een zinloze massahypnose.
Jiri Sozansky. Animatie van de wraak, ets
James Janicek (30-5-1935 – † april 2021)
Komen we tot de vierde exposerende Tsjechische kunstenaar. James Janicek verbleef tot zijn 20 jaar in Canada en verhuisde daarna naar Praag, het geboorteland van zijn ouders. Wie beter dan James Janicek kan de geestelijke verandering en onderdrukking beschrijven? Hij brengt de toeschouwer in Kafkaiaanse wereld, in een beklemmend angstige sfeer.
In zijn werk ‘The command’ plaatst James de onderdrukte in een hooploze wanhopige wereld tegenover de walgelijke pretentieuze onderdrukker, de overheerser. De onderdrukte wordt een door angst verwrongen Munch-achtig aandoende voorstelling. Op het werk staat naast de ‘Commander’, doorzichtig, als het ware van glas, apathisch, de onderdrukte. Hij heeft reeds zoveel meegemaakt, zij heeft reeds zoveel gezien, zij weten reeds zoveel.
James Janicek, Het bevel, litho
‘Het ware gelaat’’, een tentoonstelling met authentieke grafische werken, van James Janicek, Jan Krejci, Oldrich Kulhánek, Jiri Sozansky en John Heartfield over de gruwel en waanzin van oorlog, angst en de verschrikking van despotische censuur. Nog tot 23 december 2022 in OC De Witte Merel, Lintsestweg 25 te Lint. Realisatie Curieus Lint. Gratis te bezichtigen tijdens de openingsuren.
Info tel. 03 455 12 13 en 03 288 82 25
Frank Van Dessel
November 2022
Frank Van Dessel
november 2022