Park van Tervuren en het Musée du Congo

Zowel het Park van Tervuren als het vernieuwde AfricaMuseum kunnen terugblikken op een rijk en boeiend verleden. Reeds in de 8ste eeuw vinden we vermeldingen van het Park van Tervuren, ook Waranda genoemd. In de 12de eeuw bouwde de Hertogen van Brabanter een waterburcht waarin Keizer Karel verbleef en de  aartshertogen Albrecht en Isabella vaak resideerden. Tijdens het Nederlands bewind, na de nederlaag van Napoleon in Waterloo, liet de zoon van  Willem I op het domein van Tervuren een nieuw kasteel bouwen.  Toen Charlotte van Mexico, de zus van Willem II, er verbleef verwoestte een uitslaande brand in 1879 het statige bouwwerk.

 

De wereldtentoonstelling van 1897 gaf Leopold II de ideale mogelijkheid om zijn Congo-Vrijstaat project te loven door het aan een breed publiek voor te stellen. De wereldtentoonstelling werd op twee plaatsen ingericht. In het jubelpark te Brussel en een koloniale expositie in Tervuren. Een brede boulevard tezamen met een tram, verbond de twee parken. In Tervuren werd op de plaats van het verwoeste kasteel een Koloniaal paleis gebouwd. In de Waranda liet koning Willem II drie Congolese dorpen oprichten die hij bevolkte met 267 overgekomen Congolezen als levende curiosa. Zeven Congolezen zouden de tentoonstelling echter niet overleven. Na de wereldtentoonstelling werd het Koloniaal paleis permanent als Musée du Congo ingericht. Het museum werd al vlug te klein om de toevoer vanuit Congo-Vrijstaat te herbergen en Leopold II besliste in 1902 om een nieuw Koloniaal Museum te bouwen, het huidige AfricaMuseum, geïnspireerd op het Petit Palais in Parijs. Het werd ingehuldigd door Albert I in 1910.

Het museum is volledig symmetrisch gebouwd. De vier hoekpaviljoenen zijn verbonden door galerijen en uitgewerkt tot ruime tentoonstellingszalen met prachtige marmeren vloeren, overvloedig beschilderde muren en plafonds voorzien van indrukwekkend stukwerk. In 2013 sloot het gedateerde Koninklijk museum voor Midden Afrika zijn deuren voor een  volledige renovatie, modernisatie en dekolonisatie. Er moest worden gezocht naar een hedendaagse publiekontvangst met vestiaires, shop en een gezellig restaurant. De aanwezigheid van auditoria was een noodwendigheid maar vooral, men moest weg van de koloniale omgeving die op elke plaats uitdrukkelijk aanwezig was.

Het AfricaMuseum

Het museum heropende zijn deuren op 8 december 2018 als AfricaMuseum. Een nieuw glazen onthaal- paviljoen, op ongeveer 100 meter afstand van het oude museumgebouw en voorzien van alle publiekfuncties, doet dienst als ingang. Een lange onderaardse gang maakt de verbinding met de kelder het museum. Onderweg staat een 22,5 meter lange prauw opgesteld. Zij is gemaakt van een sipoboom en vervoerde in 1957 de voormalige koning Leopold III tijdens zijn Congoreis. In de kelderpassage staat het beeldendepot. De hier opgestelde beelden maakten vroeger deel uit van de permanente tentoonstelling. De verzamelde beelden vertolken elk op zich racistische clichés en vervulden een belangrijke rol van de koloniale beeldvorming van de Afrikaan. Het is vaak de wenkbrauwen fronsen en slikken bij het zien van de beelden.

 

Bij de renovatie van het museum moest er rekening worden gehouden met de eisen van de Regie der Gebouwen en Monumentenzorg. De architectuur werd zoveel mogelijk tot haar oorspronkelijke toestand teruggebracht evenals de kaart- en muurschilderingen, de marmeren wand-, vloerbekledingen en parket, de geclasseerde vitrinekasten en monumentale houten deuren. Alle tentoonstellingszalen werden bereikbaar gemaakt voor personen met beperkte mobiliteit. In de Grote Rotonde met koepel en met in het midden van de opmerkelijke marmeren vloer de ster van de ‘Onafhankelijke Congostaat’ staan beelden in nissen opgesteld die, voorzichtig gezegd, het koloniale gedachtegoed vergoelijken. De vergulde beelden stellen Belgen voor als weldoeners en beschavers.

 

Daar tegenover staan Afrikanen naar verhouding kleiner afgebeeld met stereotype titels als ‘krijger’  of geseksualiseerde Afrikaanse vrouwen. De beelden mochten van monumentenzorg niet worden verwijderd evenals de 45 her en der in het museum verspreide logos van Leopold II. De kunstenaar Aimé Mpane creëerde voor de Rotonde een nieuw monumentaal sculptuur ’Nouveau souffle ou le Congo bourgeonnant’ (Nieuwe adem of Ontluikend Congo) waarmee hij tegenwicht biedt tegen de in de nissen staande beelden.

 

De permanente tentoonstelling werd vernieuwd. Nieuwe multimedia technieken werden geïntroduceerd: virtual realty en 160 beeldschermen bieden commentaar bij de tentoongestelde thema’s.  Guido Gryseels, directeur van het museum:

“We brengen het verhaal van het hedendaags Afrika, van het dagelijkse leven, van de rituelen en ceremoniën, de taal en muziek. Maar ook van de paradox van de rijkdommen: we tonen hoe rijk Congo is op gebied van water, visvangst, landbouw, bossen, mineralen, human resources en creativiteit. En toch is Congo zo arm, hoe kan dat? Ook de diaspora, de Congolezen die hier wonen, hebben hun eigen zaal waarin ze hun eigen geschiedenis vertellen.”  .

 

Zes thematische zalen

In de zaal van de ‘Lange geschiedenis – Koloniale geschiedenis en Onafhankelijkheid’ wordt een tand getoond van minstens 2 miljoen jaar oud en een Liavela-masker uit de 8ste of 9de eeuw, het oudst bekende houten sculptuur van Centraal-Afrika. De gruwelbeelden uit de koloniale periode worden zeker niet verborgen gehouden. De impact van de missies, het lokaal verzet en de weg naar onafhankelijkheid wordt degelijk gedocumenteerd behandeld.

 

In de zaal van de Rituelen en Ceremonieën worden rituele voorwerpen antropologisch benaderd in confrontatie met hedendaagse schilderijen zoals ‘Gedwongen huwelijk,2003,Jean Bosco Mosengo,en ‘Vervoer van de doodskist per fiets’,1995,Tinda Lwinba. De toeschouwers worden bovendien geconfronteerd door de getuigenissen van mensen uit Congo, Ruanda en Burundi vanaf een levensgroot scherm. De aldus geleverde verklaringen en de stille objecten geven ons samen meerstemmige inzichten.

 

In de zaal van ‘Talen en Muziek’ kan de bezoeker zelf boodschappen per spleettrom versturen, zich muzikaal vermaken op de xylofoon en Sanza of Swahilli aanleren. Zang, dans, spektakel en het belang en de diversiteit  van woord en klank worden grootschalig geanalyseerd.

 

 

In de thematische expo ‘Landschappen en Biodiversiteit’  wordt, naast opgevulde dieren die in hun biotoop worden getoond, via digitale animatie de gelaagdheid van het bos voorgesteld, met als achtergrond de geluiden van het regenwoud. De super nieuwsgierigen kunnen desgewenst de kleinste beestjes met een microscoop onderzoeken.

 

 

 

Overvloedig zijn de rijkdommen van Congo. Denken we maar aan kobalt, diamant, koper en afrormosia, een bijzonder gegeerde houtsoort. Het regenwoud is vooral de grote producent van zuurstof en regulator van het klimaat. De strijd tegen de ontbossing is dan ook een primair gegeven. De relatieve armoede ondanks de rijkdom aan grondstoffen is een paradox van de overvloed, het thema van zaal: ‘Rijkdom: een Paradox’.  In schril contrast tegenover de hedendaagse multimedia toont de Krokodillenzaal zich. Ongerept, in de staat zoals de zaal  zich bevond voor de sluiting in 2013, zoals het museum Congo anno 1920 toonde aan het publiek.

Ook de ‘Herdenkingzaal voor de overleden Belgen’ is vervuld van het koloniaal gedachtegoed. Op de muur zijn 1508 namen geschilderd van ‘de eerste baanbrekers’  die de dood vonden tussen 1876 en 1908 in de Onafhankelijke Congostaat. Geen enkele verwijzing naar de honderdduizenden – willicht zelfs miljoenen – Congolezen die in die periode het leven lieten ten gevolge geweld of ontbering. De kunstenaar Teddy Tsymba creëerde de grafische installatie ‘Ombres’ (Schaduwen). Bij zonlicht wordt de schaduw van de op de ramen gedrukte namen, van de zeven slachtoffers die stierven gedurende de wereldexpo in 1897, op de muur onder de geschilderde baanbrekersgeprojecteerd. In de gang staat een stalen kar waarmee de eerste weg tussen Matadi en Kinshasa werd aangelegd, als symbool voor de Congolezen die stierven door dwangarbeid.

 

Weergaloze Kunst – tijdelijke tentoonstelling

In de zaal Weergaloze Kunstgeven vier vitrines in een tijdelijke tentoonstelling een overzicht van artistieke maskers, beelden, ivoorsnijwerk en gebruiksvoorwerpen . De bijna uitsluitend Congolese stukken – uit de 19de en vroeg 20ste eeuw – benadrukken de Afrikaanse kijk op schoonheid en verbazende creatieve vrijheid.

 

Publicaties

Weergaloze Kunst, Betoverende objecten uit het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika

Dit boek is verschenen ter gelegenheid van de opening van het museum. Het ontsluiert een ensemble van 77 belangrijke werken uit de collectie van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Het betreft stukken die door academici, conservatoren en kenners van Afrikaanse kunst worden bestudeerd en geanalyseerd. Veel van de hier samengebrachte werken vind je terug in de tijdelijke tentoonstelling ‘Weergaloze kunst’. Andere kun je ontdekken in de permanente tentoonstelling.

 

Hedendaagse kunst

Centres fermés, rêves ouverts(Gesloten centra, open dromen) – Freddy Tsimba.

De installatie, die tegen de buitenmuur van het museum staat opgesteld, kwam tot stand tijdens de residentie van Freddy Tsimba in het museum in 2016. De perso­nages zijn opgebouwd met recuperatiemateriaal af­komstig van de werf tijdens de renovatiewerken. De kunstenaar werkt al jaren aan deze figuren die tegen de muur zijn opgesteld, alsof ze een verhoor ondergaan. De personages hebben geen hoofd. Het zijn anonieme, universele figuren die ver­wijzen naar de miljoenen verhoorde mannen, vrouwen en afgewezen vluchtelingen. Freddy Tsimba kennen we reeds als kunstenaar van de grafische installatie ‘Ombres’ (Schaduwen) in de (Herdenkingzaal voor de overleden Belgen’.

 

 

 

Literatuur.

Kongokorset,Herlinde Leyssens, Uitg.  Vrijdag, Antwerpen, 2018, 424 p.

In Kongokorset brengt Herlinde Leysens  het verhaal van Gabrielle Deman, de eerste vrouw die aan het begin van de twintigste eeuw het toenmalige Congo-Vrijstaat doorkruist, uiteraard aan de zijde van haar echtgenoot, legercommandant Albert Sillye. Leyssens baseerde zich voor haar roman deels op waargebeurde feiten, en de personages in haar boek hebben echt bestaan. Ze liet haar verbeelding los op de brieven, foto’s en het andere bronnenmateriaal dat ze over de familie Deman kon vinden, onder andere in het AfricaMuseum.

 

Zwarte huid, witte maskers (1952)- Frantz Fanon (1925 – 1961) Octavo publicaties, Amsterdam 2018.

In Zwarte huid, witte maskers (1952) beschrijft hij wat het psychologisch betekent voor een zwarte persoon om te leven in de witte westerse wereld. Hij analyseert de manieren waarop zwarten duidelijk wordt gemaakt dat ze gelden als minderwaardig en hoe zij dit proberen te compenseren door zich ‘wit’ te gedragen. Zwarte mensen worden gedwongen ‘witte maskers’ op te zetten.

 

Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, Leuvensesteenweg 13, Tervuren. Open: dinsdag tot vrijdag 11 – 17 uur, zaterdag en zondag van 10 – 18 uur.  Tarieven: 12 – 8 – 4 €, jaarabonnement 20 €, gratis tot 18 jaar.

 

Frank Van Dessel

Foto’s Christiane Jennis

Herkomst van de foto’s Ch. Jennis: Koninklijk Museum voor midden Afrika – AfricaMuseum

 

  1. Het logo van Leopold II staat op de binnen en buiten veelvuldig afgebeeld.
  2. Het nieuwe Onthaalpaviljoen realisatie van architectenteam Stéphane Beel.
  3. ’Nouveau souffle ou le Congo bourgeonnant’ (Nieuwe adem of Ontluikend Congo) van Aimé Mpane.
  4. Congolese vrouw.
  5. Slavenkettingen, zaal Koloniale Geschiedenis en Onafhankelijkhed.
  6. Zaal Rituelen en Ceremoniën,
  7. Zaal van ‘Talen en Muziek’,
  8. Zaal ‘Landschappen en Biodiversiteit’,
  9. Zaal ‘Rijkdom: een Paradox’, sfeerbeeld.
  10. Zaal ‘Weergaloze Kunst’, tijdelijke tentoonstelling
  11. Centres fermés, rêves ouverts(Gesloten centra, open dromen) – Freddy Tsimba.